Choroby układu moczowego i infekcje bakteryjne to niektóre z przyczyn powodujących bóle pęcherza. Dolegliwości towarzyszy uczucie parcia na mocz, dyskomfort, a nawet krwawienie. Jak leczyć bolący pęcherz? Odpowiadamy!

Jak boli pęcherz moczowy? Objawy

Bolący pęcherz to szczególnie nieprzyjemna dolegliwość, która wpływa na nasze codzienne funkcjonowanie. Uczucie dyskomfortu pojawia się w dolnej części brzucha i nasila się w trakcie oddawania moczu. Jednak sam ból to nie wszystko — towarzyszyć mu mogą również inne objawy, których występowanie zależne jest od przyczyny bólu. Do najczęstszych z nich należą:

Pieczenie — występujące podczas mikcji,

Częstomocz — zwiększona częstotliwość oddawania moczu (powyżej 8 razy w ciągu dnia i 2 razy w ciągu nocy),

Poczucie dużego parcia na pęcherz — silna i nagła potrzeba skorzystania z toalety, 

Krew w moczu — w trakcie oddawania moczu może pojawić się krwawienie,

Zmiana zabarwienia lub zapachu moczu — mocz może stać się gęsty i mętny oraz przybrać czerwony lub brunatny kolor, a także zyskać nieprzyjemny zapach, 

Uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza.

W przypadku długotrwałych i nieleczonych problemów z pęcherzem może również pojawić się podwyższona temperatura ciała, nudności i wymioty oraz ból w okolicy lędźwi.

Sprawdź też, o czym może świadczyć ból przy oddawaniu moczu.

Ból pęcherza — przyczyny

W większości przypadków za ból pęcherza moczowego odpowiada zakażenie dróg moczowych (ZUM), spowodowane infekcją bakteryjną. Najczęściej wywołują ją bakterie E.coli, a ich występowanie sprzyja rozwojowi stanu zapalnego. Przyczynami dolegliwości bólowych mogą być także:

Śródmiąższowe zapalenie pęcherza  — ciągłe i nawracające schorzenie objawiające się przewlekłym bólem w okolicy miednicy i pęcherza,

Kamica moczowa — choroba, w trakcie której z moczu wytrącają się mineralne złogi (kamienie) powodujące dyskomfort,

Choroby ginekologiczne — u kobiet może to być np.: endometrioza, zapalenie jajników, czy zapalenie narządów miednicy mniejszej. Ból pęcherza u mężczyzn może natomiast wynikać z zapalenia prostaty lub dróg nasiennych,

Schorzenia układu pokarmowego — takie jak: zespół jelita drażliwego, zapalenie uchyłków lub wyrostka robaczkowego,

Nowotwory — w szczególności te, które atakują pęcherz moczowy oraz szyjkę macicy,

Urazy mechaniczne oraz przebyte operacje — np. ból w okolicy pęcherza po cięciu cesarskim.

Bóle pęcherza moczowego — diagnostyka

Diagnostyka bólu pęcherza polega na przeprowadzeniu wywiadu medycznego oraz wykonaniu szeregu badań. Działania te pozwolą określić przyczyny dolegliwości. Lekarz może zalecić:

badanie ogólne moczu — pozwalające przede wszystkim na wykrycie infekcji bakteryjnych,

posiew moczu — dzięki któremu możliwe jest zidentyfikowanie bakterii wywołujących dolegliwość,

USG, tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny — badania obrazowe umożliwiają zdiagnozowanie chorób nowotworowych,

cytoskopię — polega ona na wprowadzeniu do pęcherza moczowego narzędzia, dzięki któremu można ocenić jego stan, a w razie potrzeby pobrać fragment tkanki do dalszych badań.

Co na ból pęcherza pomoże? Leczenie domowe i farmakologiczne

Dolegliwości bólowe pojawiające się w okolicy pęcherza należy skonsultować z lekarzem pierwszego kontaktu, który zdiagnozuje ich przyczynę oraz zdecyduje o sposobie leczenia. Najczęściej do zwalczenia bólu pęcherza moczowego służą odpowiednio dobrane leki, a w przypadku cięższych chorób wprowadza się także zabiegi operacyjne. Pomocne w zmniejszeniu dyskomfortu są także domowe sposoby na bolący pęcherz.

Bóle pęcherza — farmakoterapia i leczenie operacyjne

Leczenie farmakologiczne najczęściej wprowadza się, gdy mamy do czynienia z zakażeniem dróg moczowych. W takim wypadku zaleca się stosowanie doustnych leków przeciwbakteryjnych, które skutecznie eliminują rozwijającą się infekcję. Farmakoterapię wdraża się także przy śródmiąższowym zapaleniu pęcherza, które leczy się za pomocą leków przeciwbólowych, antyhistaminowych lub immunosupresyjnych. Niesteroidowe leki przeciwzapalne stosuje się również w początkowych fazach kamicy moczowej.

W przypadku cięższych powikłań niezbędne jest wdrożenie leczenia operacyjnego. Do takich zabiegów kwalifikują się przede wszystkim osoby chorujące na nowotwory oraz zmagające się z kamieniami pęcherza. Podstawą w leczeniu raka pęcherza moczowego jest zabieg endoskopowy, a w zaawansowanym stadium wykonuje się także cystektomię (usunięcie pęcherza). Operacyjne usuwanie kamieni moczowych najczęściej odbywa się za pomocą litotrypsji pozaustrojowej, polegającej na skruszeniu złogów falami uderzeniowymi.

Domowe sposoby na ból pęcherza

W złagodzeniu bólu pęcherza moczowego pomóc mogą także domowe metody. 

Przede wszystkim warto zadbać o prawidłowe nawodnienie organizmu. Dobrze sięgnąć więc po nisko- lub średniozmineralizowaną wodę, herbaty ziołowe oraz soki owocowe. Picie dużej ilości płynów, a w szczególności tych z dodatkiem witaminy C, pozwoli wypłukać bakterie z układu moczowego. 

Poleca się również stosowanie ciepłych kompresów na brzuch oraz dodanie do diety żurawiny — wykazuje ona działanie uniemożliwiające bakteriom przyleganie do ścian dróg moczowych. 

Do zniwelowania uczucia dyskomfortu można też wykorzystać preparaty ziołowe zawierające ziele nawłoci, pokrzywy czy skrzypu. Pomocne okazać się mogą także nasiadówki z dodatkiem rumianku, nagietka i kory dębu.

Sposoby na bolący pęcherz — najlepsza jest profilaktyka!

Kluczowe znaczenie w zapobieganiu bólom pęcherza moczowego odgrywa profilaktyka. Niezwykle istotne jest codzienne dbanie o higienę osobistą — regularne mycie okolic intymnych oraz noszenie bawełnianej bielizny skutecznie zapobiegnie infekcjom. Należy także unikać przetrzymywania moczu, którego zastój może prowadzić do namnażania się bakterii. Wobec tego warto zadbać o regularne i dokładne opróżnianie pęcherza. 

Osoby aktywne seksualnie, a w szczególności kobiety, powinny pamiętać o oddawaniu moczu tuż po każdym stosunku. Pójście do toalety pozwoli oczyścić drogi moczowe z ewentualnych drobnoustrojów. Ważne jest również picie dużej ilości płynów oraz regularne kontrole lekarskie — wczesne wykrycie chorób układu moczowego przyspieszy proces leczenia.

Bóle pęcherza moczowego — podsumowanie

Ból pęcherza może wynikać z różnych przyczyn. Wśród najczęstszych wymienia się infekcje bakteryjne. Szybka konsultacja lekarska i wykonanie podstawowych badań to najlepszy sposób, by dowiedzieć się, od czego boli pęcherz oraz wdrożyć odpowiednie metody leczenia. Regularne przyjmowanie leków przepisanych przez lekarza pozwoli skutecznie zwalczyć dolegliwości bólowe. W łagodzeniu objawów pomogą także domowe sposoby — picie dużej ilości płynów, nasiadówki, wprowadzenie do diety żurawiny czy kompresy ziołowe. Aby uniknąć bóli pęcherza, warto również zadbać o profilaktykę — prawidłowa higiena oraz regularne wizyty w toalecie zapobiegną nawracającym dolegliwościom.

Źródła:

Interna Szczeklika, red. A Szczeklik, P. Gajewski, Kraków 2019.

Rekomendacje diagnostyki, terapii i profilaktyki zakażeń układu moczowego u dorosłych, red. prof. dr hab. med. W. Hryniewicz, dr hab. med. M. Holecki, https://antybiotyki.edu.pl/wp-content/uploads/Rekomendacje/uklmoczowyinternet.pdf [dostęp: 27.06.2024]

Bolące nerki są dolegliwością, która może dotknąć każdego z nas, niezależnie od wieku czy stylu życia. Jak rozpoznać ból nerki? Jakie są jego objawy i potencjalne przyczyny? Czy istnieją domowe sposoby na złagodzenie dolegliwości? Sprawdzamy!

Gdzie bolą nerki? Jak rozpoznać ból nerek?

Nerki są parzystym organem zlokalizowanym w tylnej części jamy brzusznej, po obu stronach kręgosłupa, tuż poniżej żeber. Jak objawia się ból nerki? Odczuwamy go zazwyczaj w okolicy lędźwiowej, po jednej lub obu stronach pleców. Może promieniować w kierunku dolnej części brzucha, pachwin lub narządów płciowych.

Rozpoznanie bólu nerek może być wyzwaniem, ponieważ często bywa mylony z bólem kręgosłupa lub mięśni. 

Najczęściej nasila się przy zmianie pozycji ciała, a także podczas kichania lub kaszlu. 

Warto również zwrócić uwagę na to, że ból nerek może występować jednostronnie lub obustronnie, w zależności od przyczyny. 

Ból jednostronny, czyli odczuwany tylko po prawej lub lewej stronie pleców, często wskazuje na problem dotyczący jednej nerki, taki jak kamica nerkowa. 

Z kolei ból obustronny może sugerować ogólnoustrojowe problemy, takie jak infekcje lub schorzenia metaboliczne.

Bóle nerki – objawy

Ból nerki może manifestować się na różne sposoby, a jego objawy bywają bardzo zróżnicowane, zależnie od przyczyny. Najbardziej charakterystyczne symptomy, które towarzyszą dolegliwościom nerek, to:

tępy i stały lub ostry i nagły ból w okolicy lędźwiowej;

gorączka i dreszcze;

częste i bolesne oddawanie moczu;

krwiomocz;

nudności i wymioty;

obrzęki rąk, nóg lub twarzy;

zmęczenie i osłabienie;

wysokie ciśnienie krwi;

ból promieniujący do podbrzusza, pachwin lub narządów płciowych.

Ból nerki – przyczyny 

Ból nerek może mieć różnorodne przyczyny, począwszy od problemów o charakterze przewlekłym po ostre, nagłe dolegliwości. Najczęściej są to:

Kamica nerkowa – czyli obecność kamieni w drogach moczowych. Kamienie te mogą blokować drogi moczowe, powodując nagły i bardzo intensywny ból, który zazwyczaj promieniuje wzdłuż nerki i miednicy nerkowej,

Odmiedniczkowe zapalenie nerek (OZN) – to bakteryjna infekcja nerek, która może prowadzić do poważnych powikłań, jeśli nie jest leczona. OZN często objawia się bólem w okolicy lędźwiowej, gorączką, dreszczami, nudnościami i wymiotami.

Kłębuszkowe zapalenie nerek – to rodzaj zapalenia nerek, które dotyczy struktur nerkowych, odpowiedzialnych za filtrowanie krwi. Powodują go różne czynniki, w tym infekcje, choroby autoimmunologiczne lub choroby metaboliczne,

Nowotwory nerek – nowotwory złośliwe, takie jak rak nerki, mogą powodować ból, szczególnie gdy guz zaczyna naciskać na pobliskie struktury lub przerasta nerki. Często pojawia się również krwiomocz i inne symptomy nowotworowe,

Torbiele nerek – są pęcherzykowatymi strukturami wypełnionymi płynem, które mogą rosnąć w nerkach. Duże torbiele mogą wywierać nacisk na sąsiednie tkanki i wywoływać ból,

Nefropatia cukrzycowa – u osób z cukrzycą mogą wystąpić zmiany w nerkach z powodu długotrwałego wysokiego poziomu cukru we krwi. Może ona prowadzić do uszkodzenia nerek i wystąpienia bólu nerek w zaawansowanych stadiach choroby,

Inne przyczyny – urazy mechaniczne lub sportowe, nadużywanie leków przeciwbólowych, przewlekłe zapalenia układu moczowego i inne choroby mogą również być przyczyną bólu nerek.

Diagnostyka bólu nerek

Diagnozowanie bólu nerek pozwala rozpoznać przyczynę oraz wdrożyć skuteczne leczenie. Pierwszym krokiem jest szczegółowy wywiad lekarski, podczas którego lekarz zbiera informacje dotyczące objawów bólu, jego charakteru, czasu trwania oraz innych dolegliwości towarzyszących, takich jak gorączka czy krwiomocz. Następnie przeprowadza badanie fizykalne, podczas którego może palpacyjnie ocenić bolesne obszary w okolicy nerek oraz sprawdzić obecność ewentualnych obrzęków czy innych nieprawidłowości.

Badanie fizykalne może dostarczyć pierwszych wskazówek diagnostycznych, ale nie jest wystarczające do postawienia ostatecznej diagnozy. Dlatego w kolejnym kroku lekarz wystawia skierowanie na badania laboratoryjne. Najczęściej są to badania moczu i krwi. W uzasadnionych przypadkach kieruje na badania USG, tomografię komputerową (TK) lub rezonans magnetyczny (MRI).

Ból nerek – jak złagodzić? Leczenie

Leczenie bólu nerek zależy bezpośrednio od diagnozy i przyczyny dolegliwości. W przypadku większości schorzeń nerek można je leczyć zarówno farmakologicznie, jak i operacyjnie. 

Co na bolące nerki? Leczenie farmakologiczne możliwe jest najczęściej poprzez:

leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol lub niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) np. ibuprofen, natomiast w przypadku silnych dolegliwości, które mogą towarzyszyć kamicy nerkowej, często stosuje się leki opioidowe pod kontrolą lekarza,

leki przeciwzapalne, 

antybiotyki,

leki moczopędne.

Co na ból nerek, jeśli leki nie pomagają? Wówczas wdraża się leczenie operacyjne, wykonując zabiegi takie jak:

Nefrolitotomia – to operacyjne usunięcie kamieni nerkowych, które blokują drogi moczowe i powodują ból,

Nefrektomia – polega na całkowitym lub częściowym usunięciu chorej nerki, co jest konieczne w przypadku zaawansowanego raka nerki lub poważnych uszkodzeń nerki,

Przeszczep nerki – w przypadku niewydolności nerek przeszczep nerki może być jedyną opcją leczenia, która przywraca ich funkcję.

Domowe sposoby na ból nerek

Początkowe objawy bólu nerek można łagodzić domowymi sposobami. Dobre efekty przynosi stosowanie ciepłych okładów na okolicę lędźwiową, co może pomóc  szczególnie w przypadku bólu spowodowanego przez napięcie mięśniowe. Ważne jest przy tym utrzymanie odpowiedniego nawodnienia, co wspiera pracę nerek oraz zachowanie codziennej diety bogatej w warzywa, owoce, zdrowe tłuszcze, jednak z ograniczoną ilością soli.

Popularnym rozwiązaniem na bolące nerki są zioła. Pokrzywa, mniszek lekarski czy skrzyp polny są tradycyjnie stosowane we wspomaganiu zdrowia nerek, jednak ich skuteczność nie została potwierdzona naukowo. Skutecznym uśmierzeniem bólu jest natomiast regularna, umiarkowana aktywność fizyczna, taka jak chodzenie, pływanie czy jazda na rowerze. Wspomaga to zdrowie nerek poprzez poprawę krążenia krwi i ogólną kondycję organizmu.

Ból nerek – profilaktyka

W profilaktyce pomaga regularne wykonywanie badań laboratoryjnych, takich jak badanie krwi (w tym ocena funkcji nerek) oraz badanie moczu, co pozwala na wczesne wykrywanie problemów z nerkami. Osoby z czynnikami ryzyka, takimi jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, otyłość czy obciążenie genetyczne powinny szczególnie dbać o regularne kontrole.

Kolejnym czynnikiem jest dieta bogata w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, zdrowe tłuszcze (np. z orzechów, nasion) oraz ograniczenie spożycia soli i przetworzonych produktów spożywczych. Zalecane jest również utrzymywanie odpowiedniego poziomu nawodnienia poprzez regularne picie wody.

Należy natomiast unikać nadużywania leków przeciwbólowych takich jak NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne), ponieważ mogą one prowadzić do uszkodzenia nerek. Warto także ograniczyć stres, który w nadmiarze ma negatywny wpływ na zdrowie ogólne, w tym na funkcję nerek. 

Od czego mogą boleć nerki i co jest dobre na ból nerek? Podsumowanie

Boląca nerka jest dolegliwością, która może mieć różnorodne przyczyny i objawy, dlatego wymaga dokładnej diagnozy i odpowiedniego leczenia. Trzeba pamiętać, że ból w okolicy nerek może być sygnałem poważnych problemów zdrowotnych. Mogą one prowadzić do trwałego uszkodzenia nerek, jeśli nie zostaną odpowiednio zidentyfikowane i leczone. Na szczęście profilaktyka, czyli regularne badania kontrolne, zdrowa dieta, aktywność fizyczna i unikanie czynników ryzyka mogą znacznie zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia chorób nerek. Natomiast gdy pojawia się ból, warto sięgnąć po domowe sposoby na ból nerek, które przynoszą ulgę i łagodzą te nieprzyjemne dolegliwości.

Bibliografia:

Hogan MC, Norby SM. Evaluation and management of pain in kidney disease. Adv Chronic Kidney Dis. 2010;17(3):e1–e16.

Kopp UC. Role of renal sensory nerves in physiological and pathophysiological conditions. Am J Phys Regul Integr Comp Phys. 2015;308(2):R79–95.

Rutkowski B., Aktualne problemy diagnostyki chorób nerek, „Forum Nefrologiczne” 2009, t. 2, nr 1, s. 45–49.

Raka gruczołu krokowego można skutecznie leczyć kilkoma metodami. Jedną z najbardziej obiecujących jest prostatektomia robotyczna z użyciem systemu Da Vinci. Na czym polega zabieg i dlaczego jest bardziej komfortowy dla pacjenta? Odpowiadamy!

Czym jest prostatektomia robotyczna Da Vinci?

Prostatektomia robotyczna Da Vinci to zaawansowana metoda chirurgiczna, która wykorzystuje precyzyjny system robotyczny do przeprowadzenia operacji usunięcia gruczołu krokowego. System Da Vinci składa się z dwóch głównych komponentów: 

konsoli chirurgicznej, z której chirurg kontroluje robotyczne ramiona 

oraz robota, który wykonuje manipulacje chirurgiczne. 

Podczas samego zabiegu chirurg steruje robotem Da Vinci, a ten wykonuje precyzyjne cięcia i ruchy wewnątrz jamy brzusznej. Dzięki zaawansowanemu systemowi wizyjnemu chirurg ma doskonałą widoczność obszaru operacyjnego oraz możliwość obserwowania detali anatomicznych w czasie rzeczywistym. To pozwala na precyzyjne usunięcie guza przy minimalnym uszkodzeniu otaczających tkanek oraz struktur anatomicznych, co przekłada się na lepsze wyniki funkcjonalne po operacji.

Na czym polega zabieg i dlaczego jest bardziej komfortowy dla pacjenta?

Prostatektomia robotyczna Da Vinci rozpoczyna się od wykonania kilku małych nacięć w jamie brzusznej pacjenta, przez które wprowadza się specjalistyczne narzędzia chirurgiczne i kamerę o wysokiej rozdzielczości. Chirurg zajmuje miejsce przy konsoli, gdzie uzyskuje trójwymiarową wizualizację obszaru operacyjnego oraz kontroluje ruchy robota za pomocą precyzyjnych dźwigni i pedałów.

Dodatkowo zaawansowany system robotyczny Da Vinci pozwala na precyzyjne wykonanie manipulacji chirurgicznych wewnątrz jamy brzusznej, minimalizując ryzyko uszkodzenia otaczających struktur anatomicznych. To oznacza, że chirurg może dokładniej usuwać guza przy minimalnym uszkodzeniu zdrowych tkanek. Dla pacjenta oznacza to większą szansę na zachowanie funkcji seksualnych oraz kontynencji (zdolność kontrolowanego oddawania moczu), co jest istotne dla jakości życia po operacji.

Warto również wspomnieć, że mniejsze nacięcia oraz precyzyjne działanie robota Da Vinci mogą przyczynić się do zmniejszenia ryzyka powikłań pooperacyjnych, takich jak infekcje czy krwawienia. Pacjenci poddani prostatektomii robotycznej często mają krótszy czas hospitalizacji oraz szybszy powrót do normalnej aktywności, co również wpływa pozytywnie na ich komfort po zabiegu.

W jakich sytuacjach stosuje się prostatektomię robotyczną?

Prostatektomia radykalna Da Vinci zyskuje coraz większą popularność jako preferowana metoda leczenia raka gruczołu krokowego w różnych sytuacjach klinicznych Jest stosowana zarówno u pacjentów z nowo zdiagnozowanym rakiem gruczołu krokowego, jak i u tych, którzy nie odpowiedzieli na inne metody leczenia, takie jak terapia hormonalna czy radioterapia.

W przypadku nowo zdiagnozowanych przypadków raka gruczołu krokowego prostatektomia robotyczna może być stosowana jako metoda pierwszego wyboru, zwłaszcza u pacjentów młodszych i aktywnych. Zaletą tej metody jest precyzyjne usuwanie guza przy minimalnym uszkodzeniu otaczających struktur anatomicznych.

W przypadku pacjentów, którzy nie reagowali na inne metody leczenia, prostatektomia robotyczna może być stosowana jako część terapii ratunkowej. W takich sytuacjach precyzyjne usunięcie guza przy minimalnym uszkodzeniu zdrowych tkanek może zapewnić pacjentom kolejną szansę na wyleczenie lub kontrolę choroby.

Jak wygląda proces rekonwalescencji po zabiegu robotem Da Vinci?

Po operacji pacjenci zazwyczaj doświadczają jedynie niewielkich dolegliwości bólowych, co może przyczynić się do szybszego powrotu do normalnego trybu życia. Ponadto krótsze nacięcia oznaczają mniejsze ryzyko powikłań związanych z gojeniem się ran oraz mniejsze ryzyko infekcji, co przyspiesza proces rekonwalescencji.

Już w pierwszych dniach po zabiegu pacjenci poddani prostatektomii robotycznej mogą odczuwać poprawę swojego stanu zdrowia i zauważać zmniejszenie dolegliwości bólowych. 

Hospitalizacja po takim zabiegu zazwyczaj jest krótsza niż po prostatektomii klasycznej, co oznacza szybszy powrót do domu i normalnych aktywności.

W okresie rekonwalescencji pacjenci są często monitorowani pod kątem ewentualnych powikłań, takich jak krwawienia czy infekcje. Regularne kontrole lekarskie pozwalają na szybką identyfikację ewentualnych problemów oraz szybką interwencję w razie konieczności.

Ważnym elementem procesu rekonwalescencji po prostatektomii robotycznej jest rehabilitacja. Pacjentów zachęca się do wdrożenia odpowiednich ćwiczeń fizycznych, które pomagają wzmocnić mięśnie dna miednicy oraz przywrócić funkcję kontroli pęcherza moczowego. W zależności od indywidualnych potrzeb  rehabilitacja może być prowadzona przez fizjoterapeutów lub specjalistów od rehabilitacji miednicy mniejszej.

Prostatektomia Da Vinci – podsumowanie

Prostatektomia radykalna Da Vinci nie tylko stanowi zaawansowaną metodę chirurgiczną w leczeniu raka gruczołu krokowego, ale również przynosi liczne korzyści dla pacjentów, zarówno podczas samego zabiegu, jak i w okresie rekonwalescencji. Dzięki precyzyjnemu działaniu robota, mniejszym nacięciom, krótszemu czasowi hospitalizacji oraz szybszemu powrotowi do normalnej aktywności, pacjenci doświadczają większego komfortu i szybszego powrotu do zdrowia. 

Bibliografia:

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5776881/ [dostęp: 5.06.2024 r.]

https://www.theprostateclinic.com.au/wp-content/uploads/2016/02/Care_of_the_Patient_Undergoing_RARP.pdf [dostęp: 5.06.2024 r.]

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10265338/ [dostęp: 5.06.2024 r.]