Co to jest rak urotelialny (UTUC)?
Rak urotelialny górnego odcinka dróg moczowych to nowotwór wywodzący się z komórek urotelium, czyli wyspecjalizowanego nabłonka wyścielającego górne drogi moczowe. Pokrywają one ścianki miedniczki nerkowej, moczowodów, wewnętrznych powierzchni pęcherza i początkowej części cewki moczowej. W odróżnieniu od urotelialnego raka pęcherza moczowego (jeden z 5 najbardziej rozpowszechnionych nowotworów mężczyzn w Polsce) pozostałe rodzaje UTUC stanowią ok. 5-10% tego typu nowotworów (https://bip.aotm.gov.pl/assets/files/zlecenia_mz/2019/111/AW/111_AW_1_OT.4331.31.2019_KEYTRUDA_2019.07.05.pdf).
Przykładowo, według danych KRN 2015 na raka pęcherza moczowego w Polsce zachorowało odpowiednio 5276 i 1622 mężczyzn i kobiet, podczas gdy na raka:
- miedniczki nerkowej – 159 mężczyzn i 117 kobiet;
- moczowodu – 87 i 49;
- innych i nieokreślonych narządów moczowych – 18 i 16 (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7954478/).
Mimo że statystyki nie różnicują rodzajów raka górnego odcinka dróg moczowych, mogą być zaniżone ze względu na trudności w ich wczesnym wykrywaniu, wynikające z często bezobjawowego przebiegu choroby.
Czy rak urotelialny daje przerzuty?
Jak agresywny jest rak urotelialny? UTUC jest bardziej skłonny do tworzenia przerzutów niż inne nowotwory dróg moczowych.
- Już w momencie diagnozy aż 60% pacjentów ma chorobę inwazyjną, a 30% – chorobę przerzutową (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10000489/).
- Przerzuty węzłowe pojawiają się głównie w węzłach retroperitonealnych, które znajdują się w przestrzeni zaotrzewnowej, a także węzłach pachowych. Z kolei przerzuty odległe najczęściej dotyczą płuc.
Rodzaje raka urotelialnego górnego odcinka dróg moczowych
Nowotwór urotelialny klasyfikuje się w zależności od stopnia zróżnicowania histologicznego. Według klasyfikacji WHO wyróżnia się 3 stopnie zaawansowania (G1 do G3), które można scharakteryzować jako:
- tumory (guzy) niskiego stopnia – odznaczają się bardziej zorganizowaną strukturą komórkową, częściej przybierają postać brodawkowatą i rzadko rozprzestrzeniają się na odległe narządy. Mimo to powracają stosunkowo często w obrębie dróg moczowych,;
- tumory wysokiego stopnia – mają bardzo wysoki potencjał inwazyjny.
Inny sposób klasyfikacji to TNM (ang. Tumour-Nodes-Metastases), gdzie cecha T dotyczy rozrostu guza i głębokości naciekania błon ścianki dróg moczowych (http://www.przeglad-urologiczny.pl/artykul.php?2258).
| Tis | Rak in situ, „płaski guz” |
| T1 | Guz nacieka tkankę łączną podnabłonkową (poniżej lub powyżej 50% głębokości) |
| T3 | Guz nacieka tkanki okołopęcherzowe (mikroskopowe lub makroskopowe) |
| T4 | Guz nacieka jeden z następujących narządów: stercz, macicę, pochwę, ścianę miednicy lub ścianę jamy brzusznej |
Stopień zaawansowania nowotworu w tej klasyfikacji określa się, uwzględniając jeszcze przerzuty do węzłów chłonnych i całego organizmu.
Przyczyny i czynniki ryzyka UTUC
Bezpośrednia przyczyna rozwoju raka urotelialnego górnego odcinka dróg moczowych nie została dotychczas w pełni poznana. Wiadomo jednak, że mutacja określonych genów prowadzi do:
- nadmiernej produkcji komórek (ok. 70-80% przypadków raka urotelialnego o niskim stopniu złośliwości i dobrym rokowaniu);
- braku niszczenia komórek zmienionych nowotworowo (ok. 20% pacjentów z UTUC o wysokim stopniu złośliwości, wysokim ryzyku nawrotu oraz niekorzystnym przebiegu choroby).
Badania pokazują, że w grupie ryzyka znajdują się przede wszystkim palacze (zachorowalność jest 4-krotnie większa niż u osób niepalących) oraz osoby narażone na częsty kontakt z substancjami chemicznymi (m.in. chlorowane węglowodory alifatyczne, barwniki anilinowe czy akroleina). Do innych czynników zwiększających ryzyko zachorowania należą:
- częste zakażenia i choroby układu moczowego;
- wirus HPV;
- ekspozycja na niektóre leki (w tym cyklofosfamid, pioglitazon, fenacetyna);
- zespół Lyncha.
Rak urotelialny górnego odcinka dróg moczowych – objawy
Wczesne stadia UTUC przebiegają często bezobjawowo lub z bardzo niespecyficznymi dolegliwościami.
- Pierwszym symptomem skłaniającym pacjenta do wizyty lekarskiej jest krwiomocz.
- W miarę postępu choroby mogą pojawić się bóle w okolicy lędźwiowej i inne dolegliwości związane z mikcją.
- Gdy dochodzi do zablokowania przepływu moczu, dodatkowo może wystąpić obrzęk kończyn, twarzy, a w skrajnych przypadkach – upośledzenie czynności nerek.
Badania diagnostyczne
Diagnostyka UTUC zaczyna się zazwyczaj od cytologii osadu moczu. Następnie wykonuje się tomografię komputerową dróg moczowych (CTU) albo biopsję. Jednak najważniejsza jest prawidłowa ocena zjadliwości nowotworu oraz wykluczenie zmian przerzutowych, ponieważ od tego zależy sposób leczenia.
Nowotwór urotelialny górnego odcinka dróg moczowych UTUC – leczenie i rokowania
Czy UTUC, a przede wszystkim nowotwór pęcherza moczowego, są uleczalne? Tak, ale wiele zależy od wczesnego wykrycia i rodzaju guza.
- W nowotworach ograniczonych do błony śluzowej i podśluzowej (Ta, T1, Tis) standardem postępowania jest przezcewkowa resekcja guza z następowymi wlewkami dopęcherzowymi – najczęściej chemioterapią lub BCG, zależnie od ryzyka. Pięcioletnie przeżycie ogólne w polskich i międzynarodowych danych sięga ok. 70-80%. Niestety nowotwory mają dużą skłonność do nawrotów w pęcherzu – nawet 40-70% chorych doświadcza przynajmniej jednego nawrotu, a 10-20% może z czasem przejść w postać naciekającą mięśniówkę, przez co tylko 30% pacjentów po 10 latach pozostaje wolna od progresji (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3655874/).
- UTUC T2-T4 najczęściej wymaga radykalnej cystektomią z limfadenektomią. W klasycznych seriach 5‑letnie przeżycie ogólne po leczeniu radykalnym dla MIBC wynosi około 40-60%, ale w podsumowaniach populacyjnych w Polsce i w starszych danych klinicznych nierzadko podawany jest zakres około 20-30%, zwłaszcza jeśli uwzględnia się chorych w gorszym stanie ogólnym i wyższych stadiach, np. T3-T4 ( http://www.urologiapolska.pl/artykul.php?1476).
- Jeżeli pojawiły się przerzuty odległe, leczenie sprowadza się już do opieki paliatywnej. Mediana przeżycia w tej grupie mimo postępu terapii zwykle nie przekracza kilkunastu miesięcy, a 5-letnie przeżycie wynosi od 5% do 15% (https://bip.aotm.gov.pl/assets/files/zlecenia_mz/2019/111/AW/111_AW_1_OT.4331.31.2019_KEYTRUDA_2019.07.05.pdf).
Rak urotelialny górnego odcinka dróg moczowych – podsumowanie
Rak urotelialny górnego odcinka dróg moczowych to poważne zagrożenie dla zdrowia, szczególnie u starszych mężczyzn narażonych na działanie tytoniu i substancji chemicznych. Chociaż rokowania w nieinwazyjnych stadiach dochodzą praktycznie do 100%, to jednak ze względu na umiejscowienie bardzo trudno o szybką diagnozę. Z tego powodu ważne jest, aby wykonywać regularne badania profilaktyczne, które mogą wykryć nawet śladowe ilości krwi w moczu.
Bibliografia
- Rak urotelialny górnych dróg moczowych, 2023. https://leksykon.com.pl/tag/rak-urotelialny-gornych-drog-moczowych/. [dostęp: 17.12.2025].
- BIP AOTM, PEMBROLIZUMAB (KEYTRUDA®) W LECZENIU RAKA UROTELIALNEGO, 2018. https://bip.aotm.gov.pl/assets/files/zlecenia_mz/2019/111/AW/111_AW_1_OT.4331.31.2019_KEYTRUDA_2019.07.05.pdf. [dostęp: 17.12.2025].
- Angelo Territo, Andrea Gallioli, Iacopo Meneghetti, Matteo Fontana, Jordi Huguet, Joan Palou, Alberto Breda, Diagnostic ureteroscopy for upper tract urothelial carcinoma: friend or foe?, 2021. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7954478/. [dostęp: 17.12.2025].
- Xinfeng Hu, Yufan Xue, Guodong Zhu, Clinical Characteristics and Current Status of Treatment for Recurrent Bladder Cancer after Surgeries on Upper Tract Urothelial Carcinoma, 2023. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10000489/. [dostęp: 17.12.2025].
- Sławomir Poletajew, Andrzej Borkowski, Ocena stopnia zaawansowania raka pęcherza moczowego, 2012. http://www.przeglad-urologiczny.pl/artykul.php?2258. [dostęp: 17.12.2025].
- Guy Hidas, Dov Pode, Amos Shapiro, Ran Katz, Liat Appelbaum, Galina Pizov, Kevin C Zorn, Ezekiel H Landau, Mordechai Duvdevani, Ofer N Gofrit, The natural history of secondary muscle-invasive bladder cancer, 2013. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3655874/. [dostęp: 17.12.2025].
- Adam Szkodny, Andrzej Prajsner, Jerzy Zieliński, NACIEKAJĄCY RAK PĘCHERZA MOCZOWEGO (T2 T3 T4), 1989. http://www.urologiapolska.pl/artykul.php?1476. [dostęp: 17.12.2025].
- Piotr Kryst, BCG terapia w leczeniu raka pęcherza moczowego nienaciekającego błony mięśniowej (NIMBC), 2016. http://www.przeglad-urologiczny.pl/artykul.php?3042. [dostęp: 17.12.2025].
